Baldershagen i verket «Fridtjofs saga» frå 1820-talet, som byggjer på islandsk sagalitteratur, kan ha lege i Husabø. Hovudpersonen er vikinghelten Fridtjov den frøkne (djerve). Forfattaren, svensken Esaias Tegnér, skildra Fridtjov som den arketypiske helten, men likevel som reint menneskeleg. «Din like finst ikkje i Noreg», seier kong Ring på Ringerike om Fridtjov og gir han støtte til å erobra Sogn og Hordaland. I Baldershagen finn Fridtjov sin store kjærleik – kongsdottera Ingebjørg. Men faren, kong Bele har lova henne bort og det vart ein lang veg før dei fekk kvarandre.

Fridtjov den frøkne vart gjort udøyeleg i Tegnér sitt verk som var ein gigantisk salssuksess. I 1913 fekk den tyske keisaren, Vilhelm II, reist ei statue av vikinghelten i bronse på Vangsnes.

Sagaen om Fridtjov vart nedskriven på Island på 1300-talet. Handlinga i sagaen er lagd til Sogn på 700-talet. Men kva er historie og kva er dikting? Det er i alle fall sannsynleg at Baldershagen i sagaen låg i Husabø, der bekken Baldersgrovi renn ned mot fjorden og landets høgste bautastein (7,8 meter) står som eit synleg teikn på at Husabø var tilhaldsstad for storfolk. Men ingen veit kven steinen er reist over – og ingen veit akkurat kor kongsdottera i sagaen faktisk budde dersom ho ein gong fanst.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond Sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Leikanger kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Layout: IHP as – Leikanger.

Leikanger, også kalla Hanehaug, er ein av dei to historiske tettstadane i Leikanger kommune. Hermansverk, dagens sentrum, er den andre. Eit fellesnamn for heile bygda er Systrond.

Leikanger/Hanehaug har tradisjonar tilbake til 1700-talet som handels- og poststad, trafikknutepunkt, skysstasjon og gjestgivarstad. Leikanger Fjord Hotel hadde såleis lange tradisjonar då Gustav Lie kjøpte Olsen hotell i 1920. Vest i fruktbygda ligg Leikanger fruktlager, som tek mot frukt frå Leikanger og Sogndal.

«Det som ikkje veks i Leikanger, veks ikkje i Noreg», vert det sagt. Med ein middeltemperatur på minus 0,8 grader Celsius i januar, pluss 14,8 grader Celsius i juli og årsmiddel på 994 mm nedbør, har Leikanger eit ypparleg klima for varmekjære planter. Det finst sikre spor etter fruktdyrking i området alt frå 1100-talet, men dyrking av frukt for sal vaks ikkje fram før i andre halvdel av 1800-talet.

Frå kaien på Hanehaug har ein god utsikt over kommunen. Ser ein nøye etter, vil ein oppdage at gardane går frå sjøen og opp mot fjellet. Frukthagane ligg opptil 120 meter over havnivået. Den 4 km lange gang- og sykkelvegen mellom Leikanger og Hermansverk er ei fin vandring med utsikt over Sognefjorden. Ein kan også gå langs Strandavegen mellom Hanehaug og Leikanger kyrkje. Her finst spor av eit gamalt strandsitjarmiljø.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond Sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Leikanger kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Layout: IHP as – Leikanger.

Kleppa 400 – 500 m.o.h. er viktigaste utfartsområde for Leikanger. Frå 1920-talet er det lagt til rette for vinteraktivitetar –hoppbakkar, skihytte, alpinbakke, lysløyper, gapahuk, jakt- og fiskelagshytte, leirduebane og dagsturhytte. På Kleppa, samlenamn for Orrasete og Kleppa, låg 9 vårstølar for gardane i Husabø, Halland og Prestegarden. Kvar støl hadde to hus; sel med omn og seng og skott (ein liten forgang til selet), fjøs og ei lita innmark/ slåtteteig. Fjellstølane låg i fjellet fremst i Grindsdalen og i Romedalen, opp frå Fjærlandsfjorden.

Gode stølar med gode beite var avgjerande for å kunne produsere nok mat til eigenbruk og for sal. Siste stølsdrifta vart avvikla ca. 1956/57. Det renn to vatningsveiter gjennom området. Vatnet frå snøsmeltinga om sommaren vart ført ned til stølane og gardane i bygda.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Sogndal kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. • Foto: Håvard Nesbø. Tekst: Systrond sogelag/K. H. Grepstad. Layout: IHP as – Leikanger.

Husabøgarden er ein av dei fem eldste gardane på Leikanger. Garden har hatt ein sentral plass i den norske rikssoga. Enkelte historikarar hevdar at Harald Hårfagre budde i Husabø då han starta prosessen med å samle Noreg til eitt rike på slutten av 800-talet.

Harald Gullskjegg, som budde i Husabø, var den mest sentrale kongen i Sogn før landet blei samla til eitt rike. Dottera hans, Ragnhild, vart gift med Halvdan Svarte på Ringerike. Ragnhild og Halvdan fekk sonen Harald. Fleire historikarar meiner dette var rikssamlaren Harald Hårfagre.

Namnet Husabø tyder ”bøen med husa”, og er truleg eit sekundært namn som kom til i samband med at garden vart veitslegard. Alle gardar i Noreg med namn som Husabø, Husebø eller Huseby var delar av eit gamalt skattesystem som gjekk ut på at kongen og hirden (livvakta og hoffet til kongen) hadde rett til å bu på gardane i periodar.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond Sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Leikanger kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Layout: IHP as – Leikanger.

Desse kongsgardane var lokaliserte slik at dei vart naturlege utgangspunkt for kongen si maktutøving i dei aktuelle delane av landet. Systemet vart bygd opp alt før år 1000. Kongane hadde slike

veitslegardar rundt om i dei områda dei rådde over. Dei flytte mellom gardane, som låg ei dagsreise frå kvarandre. Dei som dreiv veitslegardane var pålagde å halda kongefølgjet med mat og drikke.

Då den nye gravplassen i Husabø vart opparbeidd i 1995, avdekte Bergen Museum fleire graver og gravrøyser frå eldre jarnalder. To av røysene er rekonstruerte inne på gravplassen

Hermansverk er ein av dei to historiske tettstadane i Leikanger kommune. Leikanger eller Hanehaug er den andre. Eit fellesnamn for heile bygda er Systrond. Hermansverk har i dag overteke det meste av handel og andre viktige fellesfunksjonar.

Hermansverk – «Herman sitt verk» – fekk rundt 1844 namn etter kjøpmann Herman Brun som då hadde skapt aktivitet i området. Sentrumsområdet mellom Henjaelvi og Njøsaelvi blir også kalla Brungarden. Området vest for Henjaelvi blir kalla Henjasanden og området aust for elva heite Njøsasanden.

Kaien framfor Fjordkroa var fram til 1976 terminal for person- og godstransport. Då vart det bygt ny kai for heile bygda på Leikanger/Hanahaug, den vestre tettstaden i kommunen.

På Hermansverk voks det frå tidleg på 1900-talet fram allsidig industriverksemd: sagbruk, sardinfabrikk, Drægni sin syltetøy- og saftfabrikk, trevare- og møbelfabrikk og ullvarefabrikken Sygna 1 km oppover Henjaelva. Den gamle møbelfabrikken i Riverdalen, på austsida av Henjaelva, står i stor grad uendra frå 1920-talet. Fabrikken og småhusa i området syner Hermansverk si historie som tettstad.

Saft- og syltetøyprodusenten Lerum AS hadde aktivitet i Drægni AS sitt bygg til 1998. Då var det slutt på ein 100-årig industriperiode på Hermansverk.

I «Saften», den om- og påbygde saft- og syltetøyfabrikken, finn vi redaksjonen til fylket si nest største avis, Sogn Avis i tillegg til Balder bryggeri, fleire butikkar, kultursal og idrettshall. I «Gamlehotellet» like ved ligg forlaget Skald. Sognefjord Hotel på Nokkaneset er ei vidareføring av ein lang hotell- og gjestgivartradisjon på Hermansverk.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond Sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Leikanger kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. • Layout: IHP as – Leikanger.

Gardstunet Henjum er ein av dei fem eldste gardane på Leikanger med ei interessant kulturhistorie tilbake til førhistorisk tid. Namnet Henjum (norrønt: Heinvinjar) er sett saman av hein (bryne) og vin som tyder beitemark.

Henjum hadde si eiga kyrkje i mellomalderen. På denne tida var garden av dei viktigaste på vestlandet. Framleis er den gamle klyngetunstrukturen med røter i mellomalderen, godt synleg. Eldre kart syner at det har vore over 100 store og små hus i klyngetunet i tidlegare tider. I Henjagrenda blei fruktdyrking vanleg rundt år 1900. I dag har tunet til saman 30 bygningar som høyrer til seks ulike bruk. I ein av dei finn vi gardsrestauranten ”Henjatunet, Eggjagarden”, med lokal tradisjonsmat som spesialitet.

Klyngetunet er omkransa av gravhaugar frå eldre og yngre jarnalder. Det største bevarte gravfeltet i Leikanger, Henjahaugane, ligg høgt og fritt ovanfor Henjatunet med vidt utsyn over Sognefjorden. I fjellområda til Henjagardane, i Friksdal, finn vi eitt av landets største tufteanlegg (spor av tomter etter stølsbygningar) frå jarnalderen.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond Sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Leikanger kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Layout: IHP as – Leikanger.

Garden Henjum har vore mellom dei største gardane på Vestlandet. Skriftlege kjelder fortel at Henjum var ein storgard i mellomalderen og seinare. Eiga kyrkja i mellomalderen vitnar om kor mektig garden var. Klyngetunstrukturen på garden er enno intakt. Henjum og nabogarden Røysum var mektige også i jarnalderen.

Gravfeltet Henjahaugane med minst 10 gravhaugar ligg ovanfor klyngetunet. Fire av desse ligg svært synleg framme på kanten. Dei har eit søkk i toppen, noko som viser at dei har vore plyndra. Arkeologar har ikkje undersøkt Henjahaugane. Truleg har gravfeltet vore større, og kan ha strekt seg både nord- og austover. Lenger aust ligg ei stor grav som kan ha vore del av det same gravfeltet. Nord for Henjahaugane er det også funne restar av ei grav. I denne vart det funne eit hestebissel, sverd og skiferbryne. Alle dei kjende gravene frå Henjum er truleg frå jarnalderen.

Teigane til gardane Henjum og Røysum ligg om einannan. Dette tyder på at dei ein gong var ein gard som seinare vart delt. Også på Røysum er det mange kjende gravminne frå jarnalderen. Ein del av desse er arkeologisk undersøkte. Undersøkingane viste at gravene var rikt utstyrte, og fleire av dei er rike kvinnegraver frå folkevandringstida (400-550 e.Kr). Dette kan forklarast med at Henjum og Røysum har fått rikdomen sin frå omfattande stølsdrift i eldre jarnalder. Dette var ein aktivitet som for ei stor grad var styrt av kvinner. Oppe i fjellet, knytt til gardane Henjum og Røysum, ligg eit av dei største tufteanlegga frå jernalder i Norge.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond Sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Leikanger kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Layout: IHP as – Leikanger

Henjadalen var viktig for gardsbruka på Henjum og Røysum. Henjaelvi er det største og viktigaste vassdraget i Leikanger, grunnlaget for eit mangfald av aktivitetar. Elva leverer drikkevatn og vatn til jordbruket og næringslivet, mellom anna til Eros Laks sitt settefiskanlegg i Riverdalen.

Frå slutten av 1800-talet vart elva ein avgjerande føresetnad for eit mangfald av industriverksemder. Langs elva kom møllebruk, sagbruk, trelasthandel, tønnefabrikk, slakteri og pølsefabrikk. Vidare kom dampfargeri, ullspinneri, syltetøyfabrikk, sildehermetikkfabrikk, kommunalt kraftverk og meir lys i husa til folk langs elva. Frå 1913 har det vore kraftproduksjon i Henjaelvi.

Henjadalen og stølsområda, med Flya som det største, var viktige for matproduksjon og økonomien til bøndene.

Dalen og fjellområda rundt, med godt merka stiar, er populære område for friluftsliv og rekreasjon. På ein kort strekning frå fjorden til «Lakshøl», kan ein fanga laks og sjøaure. Lengre oppe vaker bekkeauren i dei mange småkulpane. Med fiskekort er Henjaelvi open for fiske.

I vatna over Henjaelvi er det fin fjellaure. Myrdalsvatnet og Trastadalsvatna er gode fiskevatn. Fisket i vatna er regulert med fiskekort.

Store Trastadalsvatn er oppdemt og sikrar trygg vassforsyning til bygda året rundt.
Henjaelvi er bygd ut som ein del av Leikanger Kraftverk med oppstart i 2020.
Saman med vatn frå Grindselva vert det produsert 208 Gwh i ein kraftstasjon i Suppham ved Sognefjorden.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Sogndal kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Tekst: Systrond sogelag/K. H. Grepstad. Foto: Håvard Nesbø. Layout: IHP as – Leikanger

Leikanger – tidlegare fylkeshovudstad i Sogn og Fjordane

Leikanger med ca. 2300 innbyggarar, eigen kommune til 2020, er den tidlegare fylkeshovudstaden i Sogn og Fjordane.

Dei 16 kilometerane frå Kvinnafossen til Fatlaelvi er kalla Systrond. Vendt mot sør, med godt klima og god tilgang på vatn, har området vore ein viktig matvareprodusent – frukt, bær, grønsaker og kjøt. Området vart tidleg eit nasjonalt senter for forsking på produksjonsmetodar og utvikling av nye sortar innan frukt og bær. Leikanger vart administrasjonsstad for det meste av statleg og fylkeskommunal verksemd i gamle Sogn og Fjordane fylke. Embetsmennene fann høvelege gardar i eit godt klima nær
fjorden, som på den tida var den viktigaste transportåra. Sorenskrivaren kom i 1850 og amtmannen, no fylkesmannen, i 1862.

Langs fjorden ligg fleire embetsmannsbustadar – fylkesmannen, politimeistaren, sorenskrivaren og presten. Vegsjefen hadde embetsbustad lenger oppe. Det første moderne kontorbygget (Tinghuset) vart ferdig i 1939. Seinare er det bygt eit nytt kontorbygg om lag kvart åttande år i området ved kyrkja og på Hermansverk. Framleis er offentleg forvalting med omlag 1200 arbeidsplassar den dominerande sysselsettinga. Sentraladministrasjonen for Sogndal kommune ligg her. Leikanger var den einaste mindre tettstaden i Noreg som var vertskommune for dei fylkesdekkande administrative tenestene. Kong Harald Hårfagre (850-930) samla Noreg til eitt rike. Han hadde mest truleg ungdomsåra sine i Husabø på Leikanger. Leikanger kyrkje er frå om lag 1250. Hella fekk veg og ferjekai i 1956.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Sogndal kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Tekst: Systrond sogelag/K. H. Grepstad. Foto: Håvard Nesbø. Layout: IHP as – Leikanger

Harald Hårfagre, om lag år 850 – 930, voks opp her i Husabø hjå morfaren Harald Gullskjegg som var konge over Sogn. Harald arva dette riket etter morfaren. Med utgangspunkt i Sogn starta Harald Hårfagre samlinga av Noreg til eitt rike. Etter slaget i Hafrsfjord i år 872, vart Harald Hårfagre einekonge. I meir enn 400 år rådde kongar av Hårfagreætta i Noreg.

Minnesteinen er reist på den gamle kongsgarden Husabø. Her står framleis også Baldersteinen, ca. 8 meter høg, Noregs høgste bautastein frå jarnalderen. Den bautasteinen som ligg her i parken vart funnen ved utgravingar av gravminne frå jarnalderen i Husabø.

I Husabø er det registrert rike gravminne frå jarnalderen. Fleire av gravminna har vore markerte med bautasteinar. Dette syner at det alt tidleg i jarnalderen har vore samla stor politisk og økonomisk makt på garden.

I området der parken ligg har Husabøgardane hatt båtstøa og nausta i lang tid tilbake.

Foto: Ørjan Talle / Layout: Husabø Prenteverk as