Elvesti: Mellom Gjerde og sentrum er det sti gjennom beitemark og langs elvekanten. I perioden juni – oktober beitar verar i området, og gjennomgangen kan vere stengd. Sjå skilt på grindar.

Henjaelvi – viktig råvasskjelde

Elvesti: Mellom Gjerde og sentrum er det sti gjennom beitemark og langs elvekanten. I perioden juni – oktober beitar verar i området, og gjennomgangen kan vere stengd. Sjå skilt på grindar.

Henjaelvi er hovudvassdraget i Leikanger kommune. Elva renn gjennom heile Henjadalen, deretter gjennom Hagane, passerer Lakshøl og langs Lundene (vest) og Riverdalen (aust). Henjaelvi renn ut i Sognefjorden, midt i sentrum.

Vasskjelde for innbyggjarar og næringsliv

Elva har i generasjonar sikra drikkevassforsyninga, gitt jordbruket vatningsvatn og sikra vatn til næringsverksemd.

Inntaket til vassverket som leverer drikkevatn er ved bommen i Henjadalen. Sognekraft AS har konsesjon til ei samla kraftutbygging i Grindselvi og Henjaelvi. Kraftutbygginga tek særlege omsyn til drikkevassforsyninga, og vassinntaket vert flytta framover i dalen. Kraftutbygging må ta omsyn til Henjaelvi som fiskeelv og populært friluftsområde.

Grunnlag for industri i Hagane og Riverdalen

Henjaelvi har sidan slutten av 1800-talet vore avgjerande for at industriverksemder har etablert seg langs elva. Elva er viktig også i dag, blant anna for Marine Harvest. Verksemda sitt settefiskanlegg hentar råvatn frå Henjaelvi til yngelproduksjonen.

I 1911 etablerte Larsens Uldspinderi, tidlegare Larsens Dampfarveri, seg tett ved fossen i Hagane. Lokaliseringa var gunstig, nært til vatn og eit fossefall som blei nytta i kraftproduksjon. I 1913 tok Sygna Uldvarefabrik over ullspinneriet og i periodar var det stor aktivitet i Hagane, heilt ut på 1970-talet. På dagar med farging kunne Henjaelvi renne forbi Lakshøl og nedetter Riverdalen i ulike fargetonar: ein dag grøn, andre dagar blå eller raud.

Nær elveosen, i sentrum, låg to andre viktige industriverksemder: Sildehermetikkfabrikken «Silden» og saft- og syltetøyfabrikken «Saften». Sjølv om vatn var ein viktig ressurs i saft- og syltetøyproduksjonen, så brukte ikkje «Saften» vatn frå Henjaelvi. «Saften» hadde si eiga vasskjelde frå det som blei kalla «Drægni-bekken». «Drægni-bekken» i Hagane ga også drikkevatn til fleire bruk i området. For både «Silden» og «Saften» var Henjaelvi derimot viktig vasskraftkjelde. HM Knutsen, som dreiv «Silden», forsynte begge fabrikkane frå eige kraftverk, med namnet «Hermansverk Elektroverk». Demninga ved

Lakshøl står framleis att som minne.

Lakshøl Sølvgrube

Lakshøl har også ei anna spennande historie: I 1880-åra kom folk på sporet av edelt metall og mange leita etter rikdomar i fjell. Alle som hadde skjerpesetel (lisens) kunne leite etter malm. Funn måtte meldast til lensmannen. I Leikangerlensmannen sin protokoll frå 1884, er det registrert funn ved Lakshøl. Etter nokre år med prøvedrift og lovande funn av sølv vart det ikkje noko meir. Kanskje hadde førekomsten for låg gehalt, eller omfanget var for lite til at sølvgruva var drivverdig? Einaste sporet etter Lakshøl Sølvgrube i dag er ei attgrodd og lite tilgjengeleg hole ved Lakshøl.

Fisk og friluftsliv

Henjaelvi er ein lokal ressurs for fiske. Frå elveosen og opp til Lakshøl går det laks og sjøaure. Lengre oppe i elva går bekkeauren, og i fjellvatna finst fjellaure. Fiske etter laks og sjøaure i nedste del av Henjaelvi er uorganisert, medan det høgare oppe er etablert fiskekortordning.

Informasjonstavla er laga i samband med prosjektet natur- og kultursti langs Henjelvi. Opplev Leikanger, i samarbeid med Leikanger jakt og fiskelag, står bak prosjektet. Leikanger kommune har støtta arbeidet med midlar frå SMIL-ordninga. Layout: IHP as – Leikanger

Området langs Henjaelvi er populært for friluftsliv og fiske. Frå fjorden og eit stykkje oppetter, til hølen «Lakshøl», finst laks og sjøaure. Lenger oppe i elva går bekkeauren og i fjellvatna finst fjellaure.

Vanskelege vilkår for laksen

Laksen i elva er ikkje sjølvreproduserande. Det meste er truleg ei blanding av rømt oppdrettsfisk og feilvandra villaks som stammar frå andre elvar. Henjaelvi vert ikkje rekna som ei viktig lakseelv, men er populær for lokale fiskeentusiastar og er ein inngangsport for mange unge til fritidsfiske som hobby.

Tidlegare var Henjaelvi ei betre lakseelv. Elva gjekk meir i svingar, med fleire mindre hølar der fisken kunne stå. Etter ein storflaum på 1950-talet blei elva retta opp og det blei bygd elveførebygging. Dette har påverka korleis Henjaelvi renn. Elva er brei og flat, og avhengig av god vasstilførsel for at fisken kan stå i småkulpane. Her er også lite sandbotn, noko som gjer gyteforholda vanskelege. I dag transporterer elva mykje stein og lausmassar, noko som er med å hindre laksen frå å vandre oppover frå elveosen.

Ved kraftutbygging er det usikkert om sommarvassføringa vert god nok til at laks og sjøaure nedst i elva framleis vil vere der. Leikanger jakt og fiskelag har sett fram krav om avbøtande tiltak, slik at det også i framtida kan finnast laks og aure i elva.

Bekkeaure og fjellaure

Oppover Henjadalen står bekkeauren i elva sine mange småkulpar. I fjellvatna over Henjelvi finst fin fjellaure, både i Myrdalsvatnet og Trastadalsvatni. Det lokale jakt- og fiskelaget har i fleire rundar sett ut fisk i vatna.

Løyve til å fiske

I fjellvatna er fisket regulert med fiskekort, som kan kjøpast hjå Erling Røysum Sport. Henjelvi er open for fiske frå 15.juni til 31.august, etter løyve frå grunneigar og med betalt statleg fiskeavgift for alle over 18 år.

Informasjonstavla er laga i samband med prosjektet natur- og kultursti langs Henjelvi. Opplev Leikanger, i samarbeid med Leikanger jakt og fiskelag, står bak prosjektet. Leikanger kommune har støtta arbeidet med midlar frå SMIL-ordninga. Layout: IHP as – Leikanger

Elvesti: Mellom Gjerde og sentrum går det ein sti langs elvekanten og i beitemark. I perioden juni – oktober beitar verar i området, og gjennomgangen kan vere stengd. Sjå skilt på grindar.

Henjaelvi – hovudvassdrag i Leikanger

Henjaelvi er det største og viktigaste vassdraget i Leikanger kommune. Elva leverer drikkevatn og vatn til næringsverksemd. Sognekraft AS har konsesjon til kraftutbygging i Grindselvi og Henjaelvi. Også tidlegare har det vore kraftproduksjon i Henjaelvi. El-krafta ga straum til industriverksemder og bustadhus langs elva. Henjavassdraget er fiskeførande og eit populært område for lokalt fiske og friluftsliv.

Frå bre til fjord

Henjaelvi byrjar ved Nyastølen. Her møtes elvane Friksdølao frå Friksdal, Myrdølao frå Myrdal og Trastaonao frå Trastadalen. Lenger ned kjem sideelva Reisetao, frå Fjærlandssetevatnet. Nedover mot Flyastølen buktar elva seg roleg på slettene, derettter i småfossar og så mot det rolege partiet Flotande. Her kjem Skulaonao frå vest. Henjaelvi stuper ned Rjukandefossen, renn breitt gjennom dalen og Hagane, så bratt nedover mot Lakshøl i Riverdalen og til sist roleg ut i Sognefjorden.

Vasskjelde

Henjaelvi har i generasjonar gitt folk og gardar drikkevatn og jordbruksvatn. Store Trastadalsvatn, øvst i Trastadalen, er oppdemt og sikrar trygg vassforsyning året rundt. Sommarstid er det også godt tilsig av smeltevatn frå Myrdalsbreen. Inntaket til vassverket er i Henjadalen, ved bommen der køyrevegen endar. Ved kraftutbygging vert inntaket flytta framover i dalen.

Småindustri i Riverdalen og elveosen

Elva leverer jordbruksvatn og vatn til anna verksemd, mellom anna Marine Harvest sitt settefiskanlegg i Riverdalen. Heilt sidan slutten av 1800-talet har Henjaelvi vore avgjerande for ulik næringsverksemd. I 1897 starta Larsens Dampfarveri opp på Stampekloppi, nær utløpet til Henjaelvi. Med ei stampe driven av eit vasshjul blei vadmel og ullteppevev stampa, tøvd og farga. Verksemda blei seinare utvida og flytta til Hagane.

I 1890 etablerte firmaet HM Knutsen møllebruk og seinare vassag med sagbruk. Firmaet omfatta etterkvart trelasthandel, tønnefabrikk, slakteri, pølsefabrikk, eit privat kraftverk og sildehermetikkfabrikken Knutsen Preserving. Denne blei på folkemunne kalla «Silden» og låg på austsida av Henjaelvi, tett ved fjorden. Fabrikken fekk straum frå «Hermansverk Elektroverk», HM Knutsen sitt eige kraftverk i Henjaelvi.

Eit steinkast unna etablerte H. Drægni, i 1919, konservesindustri. Området blei kalla «Saftvollen», og saft- og syltetøyfabrikken fekk namnet «Saften». «Saften» var eit moderne produksjonsanlegg. Kraft frå «Hermansverk Elektroverk» ga elektrisk lys, dampdrivne maskiner og eit særeige fløytesignal. Når det var matpause blei det slept damp or dampkjelen. Dette ga ein djup lyd og eit pausevarsel, som høyrdest i heile bygda. Heilt fram til 1998 var det juice- og brusproduksjon på «Saftvollen», frå 1980-talet med Lerum Konserves som eigarar. I dag er «Saften» eit viktig kultur- og næringsbygg i bygda.

Fisk og friluftsliv

Henjaelvi er fiskeførande og eit populært område for fiske og friluftsliv. I nedste delen finst litt laks og sjøaure, lengre opp går bekkeauren. Myrdalsvatnet og Trastadalsvatna inst i dalføret har begge fin fjellaure. Fiske i Henjadalen og i fjella er regulert gjennom fiskekort-ordning.

Informasjonstavla er laga i samband med prosjektet natur- og kultursti langs Henjelvi. Opplev Leikanger, i samarbeid med Leikanger jakt og fiskelag, står bak prosjektet. Leikanger kommune har støtta arbeidet med midlar frå SMIL-ordninga. Layout: IHP as – Leikanger.

Eitorn, med gardane Vestreim, Eitungjerde, Eitun, Ruud, Hella, Tenningen og Tenningåsen litt inn i Fjærlandsfjorden, var frå før 1900 ei velfungerande grend med 8-10 gardsbruk og 70-80 innbyggjarar. Gamletunet – Eitun, med 4 bruk i 1338 – vart fråflytta i 1965. På husmannsplassen Kvihaugen budde den siste familien frå 1894 til 1999. Eitorn og Hella fekk veg i 1956.

Grenda hadde eigen skule frå 1880 til 1956 med 23 elevar på det meste. Skulehuset på Vestrheim vart allsidig nytta, mellom anna som forsamlingshus, bedehus, ungdomshus og grendahus. Men dans var ikkje lov.

Med eit godt klima var innbyggjarane flinke til å utnytte det dei kunne hausta frå jorda, skogen og fjella. Frukt, bær, grønsaker, kjøt, mjølkeprodukt og laks var dei viktigaste.

Grendi hadde særleg høg kompetanse på fruktdyrking. Dei selde store mengder ved til Bergen og dei laga tønneband.
Det var godt samarbeid og eit rikt sosialt liv i grendi med aktivt lagsarbeid: bondelag, tre misjonslag, fråhaldslag, ungdomslag og kristent ungdomslag, blandakor, skyttarlag og Foreining for redningsskøyta. Grendi hadde meieri, dampskipskai, postkontor, butikk til 1940, ishus, telefonstasjon frå første verdskrig og to gardskraftverk som starta opp i ca. 1935 og 1942. Eiga badstove var i drift frå 1907. Fram til juni 1912 var det registrert 1103 badande som betalte 10 øre for badet. Grendi hadde festplassen sin på 17. maihaugen, rett vest for Kvinnefossen.

Kvinnefossen med 120 meter fritt fall vart freda i 1955. Etter gamalt segn kjem namnet av att ei kvinne vaska tøyet i elvi, fall uti og forsvant i fossen. Ei anna forklaring kan vere att ved ei bestemt vassføring kan ein sjå ein kvinneskikkelse i fossen.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Sogndal kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. • Tekst: Systrond sogelag/K. H. Grepstad • Foto: Håvard Nesbø • Layout: IHP as – Leikanger.

Eggum (ca 300 meter over havet) frå før Svartedauden (1349), er den høgstliggande garden på Leikanger. I dag er det fire gardar her. Namnet «egg» tyder fjell eller jordrygg. Fosse, i dag med to bruk, har namn etter fossen i området. Fosshagen nede ved fjorden er ein yngre gard, opphavleg hamnehage for garden Fosse.

Det er fleire gravrøyser og oldfunn i området, m.a. steinøks, båtsaum, sverd og krukke. Frå yngre jarnalder er det funne sverd og spyd. I eit gropeberg er det funne skålforma groper, truleg offergroper som kan vere frå bronsealderen og eldre jarnalder.

Eggum er eit populært område for turar i fjellområda, mellom anna austover til Kleppa, eit anna populært utfartsområde for Leikanger.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Sogndal kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Tekst: Systrond sogelag/K. H. Grepstad Foto: Håvard Nesbø • Layout: IHP as – Leikanger.

Leikanger – tidlegare fylkeshovudstad i sogn og fjordane

Leikanger med ca. 2300 innbyggarar, eigen kommune til 2020, er den tidlegare fylkeshovudstaden i Sogn og Fjordane.
Dei 16 kilometerane frå Kvinnafossen til Fatlaelvi er kalla Systrond. Vendt mot sør, med godt klima og god tilgang på vatn, har området vore ein viktig matvareprodusent – frukt, bær, grønsaker og kjøt. Området vart tidleg eit nasjonalt senter for forsking på produksjonsmetodar og utvikling av nye sortar innan frukt og bær. Leikanger vart administrasjonsstad for det meste av statleg og fylkeskommunal verksemd i gamle Sogn og Fjordane fylke.

Embetsmennene fann høvelege gardar i eit godt klima nær fjorden, som på den tida var den viktigaste transportåra. Sorenskrivaren kom i 1850 og amtmannen, no fylkesmannen, i 1862. Langs fjorden ligg fleire embetsmannsbustadar – fylkesmannen, politimeistaren, sorenskrivaren og presten.

Vegsjefen hadde embetsbustad lenger oppe. Det første moderne kontorbygget (Tinghuset) vart ferdig i 1939. Seinare er det bygt eit nytt kontorbygg om lag kvart åttande år i området ved kyrkja og på Hermansverk. Framleis er offentleg forvalting med omlag 1200 arbeidsplassar den dominerande sysselsettinga.

Sentraladministrasjonen for Sogndal kommune ligg her. Leikanger var den einaste mindre tettstaden i Noreg som var vertskommune for dei fylkesdekkande administrative tenestene. Kong Harald Hårfagre (850-930) samla Noreg til eitt rike. Han hadde mest truleg ungdomsåra sine i Husabø på Leikanger.

Leikanger kyrkje er frå om lag 1250. Fram til svartedauden kan det ha lege ein gard på Bjørgahaug og i Bjørgadalen, lenger bak.

Bjørgahaug er eit populært turmål.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Sogndal kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Tekst: Systrond sogelag/K. H. Grepstad • Foto: Håvard Nesbø • Layout: IHP as – Leikanger.

Midt i Husabø står Baldersteinen, ein bautastein på 7,8 meter. Balderseinen er landets høgste bauta. Alle dei norske bautasteinane som er blitt daterte, er sett opp i eldre jarnalder (frå 500 f.Kr. til 550 e.Kr.) og i siste del av vikingtida (800-1050 e.Kr.).

Eit islandsk sagaskrift frå 1300-talet er utgangspunktet for romanen om Fridjof den Frøkne. Av teksten frå 1300-talet går det fram at det låg eit Baldershov på Systrond. Historikarar har knytt dette hovet til Husabø. Området kring bautasteinen har namnet ”Baldershagen”.

Den høgreiste steinen har truleg lite å gjera med guden Balder. Mest truleg er steinen reist på grava til ein hovding som heldt til her i jarnalderen. I hagen mellom steinen og sjøen er det avdekka eit større gravfelt frå eldre jarnalder. Fleire mindre bautasteinar er funne i samband med dei arkeologiske undersøkingane av gravminna – både på dagens gravplass og ved Syrstrand gartneri.

Informasjonstavla er laga i eit samarbeid mellom Systrond Sogelag og Opplev Leikanger med støtte frå Leikanger kommune, Sparebankstiftinga og Gjensidigestiftinga. Layout: IHP as – Leikanger.

Amtskontoret på Fylkesmannsgarden Nybø er det første kontorhuset på Leikanger. Leikanger er den einaste bygda i landet som er vertsbygd for sentraladministrasjonen i eit fylke. Huset var kontor for amtmannen/ fylkesmannen frå 1862 til 1939. Huset vart reist i 1851 av sorenskrivar Hjorth. I ein branntakst frå 1851 står bygget notert som «Kontoirbygning », oppførd av tømmer på grunnmur med kjellar og teglsteinstak. Huset er 8,5 meter langt, 7 meter breitt og 2,5 meter høgt + loft. Første høgda hadde fire rom + gang og kleskott. Det eine rommet er nemnt som «Kontoirværelset ». I branntakst frå 1863 er to rom slegne saman til eitt og det er to kakkelomnar. Utvendig var bygget bordkledd og «oljemalet». Ei skisse frå 1937 viser to rom, gang og to arkivrom.

I 1939 flytta administrasjonen til nytt Tinghus ved Skrivareika. Det gamle kontoret på Fylkesmannsgarden, det første ”Statens Hus” på Leikanger, har seinare vore lite brukt. Universitetet i Bergen nytta huset i ein periode. Seinare vart huset nytta som bustad for paktarfamilien som stod føre gardsdrifta på fylkesmannsgarden. Frå 1956 har huset stått ubrukt og forfalle.

I 1974 overtok Leikanger kommune den delen av garden som ligg på nedsida av riksvegen, alle husa og festplassen Lunden på oppsida av riksvegen. I 2012 gjekk Leikanger kommune, Sogn og Fjordane fylkeskommune, Fylkesmannen i Sogn og Fjordane og Statens vegvesen Region Vest saman om å setja Amtskontoret i stand . Huset vart demontert og sett opp att på ny grunnmur omlag 6 meter frå riksvegen.

Det «nye» Amtskontoret vart opna 19. september 2013, som lekk i markeringa av at Sogn og Fjordane fylke fylte 250 år. Sogn og Fjordane fylke vart oppretta i 1763 med namnet Nordre Bergenhus Amt. Nemninga amt vart endra til fylke i 1919, og amtmann til fylkesmann. Frå 1763 til 1862 var amtmannen/fylkesmannen sitt kontor knytta til fylkesmannen sin bustad ulike stader i fylket og i Bergen. Amtmannen/fylkesmannen budde i denne perioden på Kaupanger, seinare for det meste i Bergen. Amtmann J. C. Falsen kom til Leikanger i 1862. Han kjøpte garden Nybø hjå sorenskrivar Hjorth. I 1863 vart Nybø statleg embetsgard.

Foto: Telemark flyselskap 1954 – Utforming: Husabø Prenteverk as, Leikanger